Totalitarnost modernističke arhitekture

Umjetnička izložba “Srušiti i ponovo izgraditi” Jasmine Cibic (do 25. listopada 2015., MSU Beograd) pristupa socio-političkim kontekstima arhitektonskog naslijeđa modernizma kroz performans, film, instalacije i dizajn.

Jasmina Cibic je stvarateljica visoko estetizirane produkcije čije se ime pojavljuje uz Olafura Eliasona. Kapacitet njenih site specific instalacija da predstave države je, nakon predstavljanja Republike Slovenije na 55. venecijanskom Bijenalu, došao ponovo do izražaja u projektu “Spielraum” na kojem Cibic radi godinu dana. Spielraum je komponiran iz tri segmenta, site specific instalacije, od kojih su dve bile postavljene u Ljubljani i Budimpešti.

Publika u Srbiji je imala priliku da prisustvuje njenoj samostalnoj izložbi-happeningu “Srušiti i ponovo izgraditi” u salonu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu (11/ 9 – 25/ 10/ 2015), koja je ujedno i treći segment projekta Spielraum.

Tri jasna i estetski svedena elementa izložbe se međusobno nadopunjuju – trouglasta sedišta konstruisana na tri tačke oslonca, mlade umetnice koje pozlaćuju foto tapete i filmska projekcija. Ti elementi, kroz instalaciju, film, performans i dizajn, čine multimedijalni brikolaž čijoj je produkciji prethodio istraživački period, usmeren na arhive fotografija, političke govore o arhitekturi, istoriju tekstilnog i modnog dizajna.

Arhitektura je kroz izložbu analizirana kao industrijalizacija moći, u okruženju koje čine ponavljajuće ideološke floskule i imperativi. Kroz elemente izložbe, Cibic stvara ambijent koji prikazuje segment istorije umetnosti, socijalni kontekst zajedničkog rada koji ga je stvorio, kao i stavove izmenjenog društvenog uređenja o njegovoj sudbini.

Centralni deo izložbe je film, kao medij koji su ideologije preferirale tokom istorije, snimljen u zgradi nekadašnjeg Saveznog izvršnog veća, to jest Palate Federacije. Zidovi izložbenog prostora, koji služi kao predvorje segmentu gde je projekcija, u potpunosti su prekriveni foto tapetom. Na njemu je prikazan imaginarni pejzaž konstruisan sa fotografija panorama koje su kadrirali lični fotografi Josipa Broza Tita.

Preko njih se vijore, u obliku arhaičnih zastava, citati iz recentnih govora o građenju nacionalnih identiteta koje su tokom otvaranja pozlaćivale umetnice Slavica Dolašević, Marija Jevtić, Sonja Radaković, Emilija Rodojičić i Danica Tešić. Kostimi koje su nosile, elegantna radna odela, povezuju ih sa fotografima panorama i time postaju umetnici koji promovišu državu. Promoterski ton je diskretno zadržan u naraciji svakog segmenta izložbe Srušiti i ponovo izgraditi.

Funkcionalnost modernističke arhitekture posledica je oskudnih posleratnih sredstava i potrebe da se u što kraćem roku obezbedi što veći broj adekvatnih stambenih i administrativnih jedinica na mestu onih uništenih tokom rata.

Nastojanje da se obezbedi dobar standard života u okvirima ekonomičnosti urodilo je visokom estetikom modernističke arhitekture koja je u istoriji zasenila one negativne konotacije koje su se povezivale sa njom – posleratna izgradnja država, nužnost obezbeđivanja krova nad glavom, a konačno i ratni obračun sa ideologijom koja ju je izgradila u regionu.

Iz današnje perspektive, nasleđe arhitekture modernizma revalorizovano je kroz nekoliko tematskih izložbi i projekata. Ukoliko pomenemo samo neke, uvidećemo da su to naučni projekti, dok je umetničkih na istu temu manje.

Dokumentarna serija Betonski spavači (prosinac 2015.) o urušenoj modernističkoj arhitekturi velike vrednosti kroz prve četiri epizode spaja hedonističku atmosferu iz zlatnog perioda jadranskih jugoslovenskih hotela sa njihovim sadašnjim napuštenim stanjem u kojem se ogleda zaborav na doba kada su se u njima satajali Istok i Zapad. O razini autorske slobode i invencije arhitekata koji su projektovali zdanja i njihovom stanju posle izmene kulturološkog i političkog konteksta u seriji govore Nevenka Sablić, Saša Ban (reditelj) i Maroje Mrduljaš.

Sličan pristup je imao istraživački projekat Holidays after the Fall: Seaside Architecture and Urbanism in Bulgaria and Croatia (urednici Elke Beyer, Anke Hagermann i Michael Zinganel) koji se fokusira na transformaciju arhitekture turizma u periodu post-socijalizma.

Drugačiji, pozitivniji, prikaz, nalazimo u projektu Međuprostori – Ivo Radić: Papandopulova (ur. Diana Magdić) koji navodi primer zajedništva stanara u očuvanju i unapređenju okruženja u kojem žive, a koje datira iz 1972. godine. Očuvanost kompleksa zgrada Ive Radića kontrasna je propadanju javnih objekata koji su zamrli sa ideologijom koja ih je izgradila.

Centralna protagonistkinja filma “Srušiti i ponovo izgraditi” u okviru istoimene izložbe Jasmine Cibic je zgrada nekadašnjeg Saveznog izvršnog veća, odnosno Palata Federacije, sada Palata Srbije – značajan primer modernističkog nasleđa. Još tokom izgradnje joj je bila promenjena namena, s obzirom na to da je 1947. kada je počela izgradnja trebalo da služi Predstavništvu vlade FNRJ i Centralnom Komitetu KPJ.

Foto: Ivan Petrović

Tokom izgradnje je promenjen i planirani izgled, kada je arhitekta Mihailo Janković dodao nove elemente nakon što je 1952. preminuo Vladimir Potočnjak, na čelu arhitektonskog tima koji je radio na projektu. Izgrađena je 1960. od strane omladinaca u radnoj brigadi.

Palata je već 1950. izvršila uticaj na urbanistički razvoj neizgrađenog Novog Beograda, ali su veliki objekti javne namene predviđeni Generalnim urbanističkim planom iz te godine (poput Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije) ostali neostvareni. Pored toga što sadrži preko 700 kancelarija, krajem XX veka je predlagana adaptacija koja bi povećala njihov broj, jer samo jednu četvrtinu ukupnog enterijera zauzimaju kancelarije, a ostali prazan prostor čine konferencijske sale, saloni i veličanstveni hodnici. Ovo unutarnje prostranstvo je nekada bilo okruženo peskom nasutim na neizgrađenu prazninu planiranog Novog Beograda, koja se može videti, na primer, u filmovima “Doći i ostati” (red. Branko Bauer, 1965) i “Ljubav i moda” (Ljubomir Radičević, 1960). Palata je dobila status spomenika kulture 2013. godine, postavši vremenska kapsula kako ju je nazvao fotograf Dušan Đorđević. Bila je otvorena za posetioce 2011. godine u okviru Noći muzeja.

Foto: Ivan Petrović

Jedini likovi u filmu “Srušiti i ponovo izgraditi” su personifikacije ideoloških varijacija Države – Graditeljka Nacionalnog identiteta, Pragmatičarka, Konzervatorka i Umetnica/Arhitektica. Već u vizuelnom jeziku filma se primećuje da su one integrisane sa arhitekturom, kako kroz uklapanje dizajna njihove odeće sa dizajnom enterijera, tako i kroz njihove pozicije u salonima i hodnicima Palate državâ, gde je održana prva konferencija Pokreta nesvrstanih. Arhitektura je prisutna kao oličenje državnog tela, koje prekraja postojeće retoričke narative i stvara nove. Administrativna zgrada u ovom slučaju nije toliko centralna dražavna zgrada svojom funkcijom, koliko svojim simboličkim kapitalom.

Dramski tekst je kolaž citata međunarodnih političkih rasprava o ulozi arhitekture u izgradnji države, a koji obuhvataju “i Reaganov govor o Berlinskom zidu, obraćanje princa Charlesa na Kraljevskom institutu brintanskih arhitekata i proglas blogerâ Islamske države o rušenju hramova – čime se ukazuje na univerzalnost i bezvremenost paradoksa nacionalne i ideološke reprezentacije njenih ikona“ (Una Popović, kustoskinja izložbe).

Replike su argumenti za i protiv velelebnih neekonomičnih zdanja, rušenja ili rekonstrukcije ili promene namena spomenika kulture i arhitektonskih objekata. Argumenti za rušenje zgrade na kraju filma utiču na konačnu odluku, čime se razjašnjava da je zgrada u replikama bila alegorija države i stabilnosti koju pruža, kao i alegorija modernističke arhitekture.

Jasmina Cibic će se ponovo predstaviti u Srbiji samostalnom izložbom “Building Desire” u Muzeju savremene umetnosti Vojvodine (3 – 22/ 11/ 2015) u okviru projekta Performing the Museum u kojem učestvuju Muzej suvremene umjetnosti iz Zagreba, Koruška galerija likovnih umjetnosti iz Slovenj Gradeca i i Fondacija Antoni Tapies iz Barselone.

Partner na projektu “Srušiti i ponovo izgraditi”: Nomad, Zagreb
Projekt je podržan od strane Uprave za zajedničke poslove republičkih organa Vlade Republike Srbije, Muzeja istorije Jugoslavije i Severne filmske škole Leeds Beckett University.
Spielraum je rezultat koprodukcija Studija Waddington u Londonu, Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, Međunarodnog grafičkog centra u Ljubljani, Aksioma – Instituta za savremenu umetnost u Ljubljani i muzeja Ludwig u Budimpešti.

Ovaj tekst sufinanciran je sredstvima Fonda za poticanje pluralizma i raznovrsnosti elektroničkih medija.